Bitkisel ağırlıklı beslenme - hem bizim hem de gezegenimizin sağlığı için faydalı

Bu yazı Rosemary A. Stanton'ın The Medical Journal of Australia'da yayınlanan “A plant-based diet – good for us and for the planet” makalesinin serbest çevirisidir. İlgilenenlere derginin tüm sayısını okumalarını tavsiye ediyoruz.

Dünyayı beslemek ve yeşillendirmek bitkisel besinlere taze bir bakış gerektiriyor.

Hazlihazırdaki dünya gıda sistemi adaletsiz ve sürdürülemez bir sistem. Ayrıca büyük ve maliyetli sağlık sorunlarına da yol açıyor [1]. Dünyadaki yedi milyar insandan 1.5 milyarı aşırı kilolu ya da obezken [2] neredeyse bir milyon insan da her gece yatağa aç gidiyor [3]. Her iki grupta da fakirler çoğunluğu oluşturuyor.

İklim değişimi besin üretimi üzerindeki baskıyı arttıracak; özellikle de gelişmekte olan ülkelerin artmakta olan populasyonları, yüksek miktarda hayvansal içerikli batı-tarzı diyete heveslenirlerse. Modern batı-tarzı diyet, günümüzde dünya genelinde ölümlerin %63'ünden sorumlu olan bulaşıcı olmayan hastalıkların artışında başrol oynuyor [4].

Beslenme tercihleri sadece sağlığımızı değil, sera gazlarını da etkiliyor. Benzer enerji miktarı içeren yiyecekler, sera gazı salımına katkıları bakımından birbirlerinden iki ila dokuz kat farklılaşabiliyorlar [5]. Bölgesel farklılıkların göz önünde bulundurulması gerekse de, genel olarak bitkisel besinler, etten özellikle de geviş getiren hayvanların etinden daha düşük sera gazı salımıyla ilişkilendiriliyorlar [5]. Bu iklim değişimi uzmanlarını et tüketimini, özellikle de metan üreten büyükbaş hayvan ve koyun eti tüketimini azaltmayı önermeye itti [6]. İnsan diyetindeki et tükemini azaltma önerisi, bol miktarda sebze, baklagil, meyve, yemiş ve tam tahıllı ürünlerin tüketimine dayanan ve sağlığa yararları son derece iyi belgelenmiş Akdeniz diyetinin ana hatlarıyla da uyuşuyor [7].

2003'te başlayan “Etsiz pazartesi” (Meatless Monday) hareketi günümüzde Avrupa, Japonya, Amerika, Britanya, Kanada, İsrail ve Avustralya'daki pek çok grup tarafından destekleniyor. 2009'da, Belçika'nın Ghent kenti, resmi olarak haftalık vejetaryen günler belirleyen ilk kent oldu. San Francisco etsiz pazartesileri (nam-ı diğer Vejetaryen Gününü) takip etmeye başladı ve ABD'deki başlıca yiyecek sağlayıcıları her pazartesi sayısı 10 milyonu bulan müşterilerine etsiz yemekler sunuyor [8]. Johns Hopkins Bloomberg Kamu Sağlığı Okulu, bireysel sağlığı geliştirmek ve yiyecek seçimlerimizin neden olduğu ekolojik ayakizlerini azalmak için etsiz pazartesi hareketini benimsedi. Şimdilerde insanları haftaya sağlıklı, çevreye duyarlı etsiz alternatiflerle bir başlangıç yapmaları için cesaretlendirecek bilgiler ve tarifler sunuyorlar [9].

Sürdürülebilirlik açısından bakıldığında ise, et tüketimini azaltmak için yaygın bir destek bulunuyor [7,10]. İnsanların küçük bir kısmı vejetaryen bir diyeti takip ederken, daha da azı tamamen vegan bir diyetin prensiplerini benimsiyor. Ancak etsiz bir diyetin yeterliliği ve böyle bir diyetten doğabilecek olası problemler üzerine tartışmalar da, daha az et yemeği hedefleyen insan sayısındaki artışla beraber gelebilir. Gelecek yiyecek güvenliği ve sürdürülebilirliği konuları öne çıktıkça, bunlara da ilgi göstermek gerekecek.

Kısmen ya da tamamen vejetaryen diyetler ne kadar sağlıklı? Besin gereksinimlerini karşılayabilirler mi? Hangi yönlerinin özel ilgiye ihtiyacı var? Bu sayıdaki makaleler bu soruları ele alıyor ve vejetaryen ve vegan diyetlerin sağlıklılığı ve yeterliliği hakkında kanıta dayalı cevaplar sunuyor. Dahası, özel ilgi gerektiren alanların altını çiziyorlar.

Etsiz diyetlerde olabilecek muhtemel problemlerle ilgili algılara yer vermek özellikle yararlı. Etsiz bir diyetin protein eksikliği anlamına geleceğine dair korkular bir kenara bırakılabilir. Yeterli demir ve çinko alımına dair endişeler önemli ama bunlar yüksek miktarda et alımıyla özellikle de hem demiri alımıyla gelen risklerle dengelenerek bu tartışma yapılmalı. Dünya Kanser Araştırmaları Fonu, yüksek miktarda et tüketiminin kalınbağırsak ve rektum kanserine neden olduğuyla ilgili ikna edici kanıtları gözden geçiriyor [11]. İlyostomi (bağırsakta delik açma) çalışmaları tarafından da doğrulanan mekanizmalardan birine göre [12] haem demiri kanserojen N-nitroz bileşiklerinin oluşumuna neden oluyor.

Vücudun çeşitli diyetler dahilinde aldığı demir, çinko ve diğer mineralleri emme gücünü değiştirebilme kabiliyeti geçmişte iyi bir şekilde ele alınmamıştı. Önceki öneriler, sadece tek bir yemekle ilgili emilim çalışmalarını değerlendirdiği için durumu açıklığa kavuşturmaktan uzaktı [13].

Önemli vitamin B12 ve ayrıca uzun zincirli omega-3 yağ asidi ile ilgili geçerli endişeler ve çözümler de önemli. Bu sayıda bunlara da yer verilmesi, yiyecek endüstrisinde, yiyecek üretimi konusunda yeni fikirler için ilham verici olabilir.

Beslenme karmaşık bir bilim ve açıklığa kavuşturulması gereken pek çok şey var. Besin örüntüleri kimi belirli yiyeceklerin alımından daha önemli olabilir [13]. Bitkisel besinler yüzlerce koruyucu etmen içeriyorlar. Daha bitkisel ağırlıklı beslenmeyi öneren bir diyetin olumlu yanları, et tüketiminin yan etkilerinden çok daha önemli olabilir. Ancak şunu da not etmek gerekiyor ki, sağlıklı Akdeniz ve Asya diyet örüntüleri birçok bitkisel besini içermelerinin yanı sıra, batı-tarzı diyettekinden daha az et ve çok işlemden geçmiş yiyecek ve içecek içeriyor [14]. Ayrıca damak zevkinize de hitap ediyor ve bu sayıdaki her makalenin sadece besin değerleriyle ilgili soruları cevaplamakla kalmayıp, bitkisel besinlerin çeşitli seçeneklerini vurgulaması daha da güzel.

Herkes vejetaryen olmak istemiyor, herkesin vejetaryen olmasına da gerek yok ancak ete olan bağımlılığımızı azaltmak hem bizim hem de gezegenimizin sağlığı için faydalı. Bitkisel besinlere dayalı diyetler geleceğe giden yol olmaya aday.

Out for Beyond olarak bu yazının sonuna kısa bir not düşmeyi uygun bulduk: Beslenme tercihleri elbette günümüz gıda sisteminin değişmesinde önemli bir yere sahip. Fakat toplumsal olarak insanların gelir ve giderlerini, yaptıkları işler ve harcadıkları enerjiyi, kapitalizmin dayattığı hayat tarzını yadsımamak gerekiyor. Bütün bunlar birlikte düşünüldüğünde etli-etsiz yemek tercih olmaktan öte adeta sistemin dayattığı bir hal alıyor. Bu sorunun "sistemin sorunu" deyip geçilmeyerek kısa vadede çözülmesi, "insanların tercihi" deyip onları kendilerine mahkum etmekten başka çözümlerin üretilmesi açısından insan sağlığı, onurlu yaşama ve beslenme hakkının her türlü savunulması gerektiğini düşünüyoruz.

1. McMichael A, Powles J, Butler C, Uauy R. Food, livestock production, energy, climate change and health. Lancet 2007; 370: 1253-1263. 
2. World Health Organization. Obesity and overweight. Fact sheet 311; March 2011http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs311/en/ (accessed Nov 2011).
3. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Economic and Social Development Department; September 2010. Global hunger declining but still unacceptably high. http://www.fao.org/docrep/012/al390e/al390e00.pdf (accessed Nov 2011).
4. United Nations General Assembly. Prevention and control of non-communicable diseases. September 2011. http://www.un.org/en/ga/ncdmeeting2011 (accessed Nov 2011).
5. Carlsson-Kanyama A, González AD. Potential contributions of food consumption patterns to climate change. Am J Clin Nutr 2009; 89 (Suppl): 1704S-1709S.
6. Garnaut R. The Garnaut climate change review. 2008 Garnaut review. Canberra: Australian National University, 2008: 680. http://www.garnautreview.org.au/2008-review.html (accessed Nov 2011).
7. Sofi F, Abbate R, Gensini GF, Casini A. Accruing evidence on benefits of adherence to the Mediterranean diet on health: an updated systematic review and meta-analysis. Am J Clin Nutr 2010; 92: 1189-1196.
8. Cappelaere A. Survey results from Sodexo’s Meatless Monday initiative. Center for a liveable future website: 9 Apr 2012.http://www.livablefutureblog.com/2012/04/survey-results-sodexo-meatless-monday(accessed Apr 2012).
9. Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health. The Johns Hopkins Healthy Monday Project. Eating for the future. Meatess Monday.http://www.jhsph.edu/clf/programs/eating/proj_meatless.html (accessed Nov 2011).
10. Williams JE, Price RJ. Impacts of red meat production on biodiversity in Australia: a review and comparison with alternative protein production industries. Animal Prod Sci 2010; 50: 723-747.
11. World Cancer Research Fund and American Institute for Cancer Research. Food, nutrition, physical activity, and the prevention of cancer: a global perspective.Washington, DC: WCRF, 2007.
12. Kuhnle GG, Story GW, Reda T, et al. Diet-induced endogenous formation of nitroso compounds in the GI tract. Free Radic Biol Med 2007; 43: 1040-1047.
13. Saunders AV, Craig WJ, Baines SK, Posen JS. Iron and vegetarian diets. MJA Open 2012; 1 Suppl 2: 11-16.
14. Brunner EJ, Mosdøl A, Witte DR, et al. Dietary patterns and 15-y risks of major coronary events, diabetes, and mortality. Am J Clin Nutr 2008; 87: 1414-1421.