Bu yazı Rosemary A.
Stanton'ın The
Medical Journal of Australia'da yayınlanan “A
plant-based diet – good for us and for the planet”
makalesinin serbest çevirisidir. İlgilenenlere derginin tüm
sayısını okumalarını tavsiye ediyoruz.
Dünyayı beslemek
ve yeşillendirmek bitkisel besinlere taze bir bakış gerektiriyor.
Hazlihazırdaki
dünya gıda sistemi adaletsiz ve sürdürülemez bir sistem. Ayrıca
büyük ve maliyetli sağlık sorunlarına da yol açıyor [1].
Dünyadaki yedi milyar insandan 1.5 milyarı aşırı kilolu ya da
obezken [2] neredeyse bir milyon insan da her gece yatağa aç
gidiyor [3]. Her iki grupta da fakirler çoğunluğu oluşturuyor.
İklim
değişimi besin üretimi üzerindeki baskıyı arttıracak;
özellikle de gelişmekte olan ülkelerin artmakta olan
populasyonları, yüksek miktarda hayvansal içerikli batı-tarzı
diyete heveslenirlerse. Modern batı-tarzı diyet, günümüzde dünya
genelinde ölümlerin %63'ünden sorumlu olan bulaşıcı olmayan
hastalıkların artışında başrol oynuyor [4].
Beslenme tercihleri
sadece sağlığımızı değil, sera gazlarını da etkiliyor.
Benzer enerji miktarı içeren yiyecekler, sera gazı salımına
katkıları bakımından birbirlerinden iki ila dokuz kat
farklılaşabiliyorlar [5]. Bölgesel farklılıkların göz önünde
bulundurulması gerekse de, genel olarak bitkisel besinler, etten
özellikle de geviş getiren hayvanların etinden daha düşük sera
gazı salımıyla ilişkilendiriliyorlar [5]. Bu iklim değişimi
uzmanlarını et tüketimini, özellikle de metan üreten büyükbaş
hayvan ve koyun eti tüketimini azaltmayı önermeye itti [6]. İnsan
diyetindeki et tükemini azaltma önerisi, bol miktarda sebze,
baklagil, meyve, yemiş ve tam tahıllı ürünlerin tüketimine
dayanan ve sağlığa yararları son derece iyi belgelenmiş Akdeniz
diyetinin ana hatlarıyla da uyuşuyor [7].
2003'te başlayan
“Etsiz pazartesi” (Meatless
Monday) hareketi günümüzde Avrupa, Japonya,
Amerika, Britanya, Kanada, İsrail ve Avustralya'daki pek çok grup
tarafından destekleniyor. 2009'da, Belçika'nın Ghent kenti, resmi
olarak haftalık vejetaryen günler belirleyen ilk kent oldu. San
Francisco etsiz pazartesileri (nam-ı diğer Vejetaryen Gününü)
takip etmeye başladı ve ABD'deki başlıca yiyecek sağlayıcıları
her pazartesi sayısı 10 milyonu bulan müşterilerine etsiz
yemekler sunuyor [8]. Johns Hopkins Bloomberg Kamu Sağlığı Okulu,
bireysel sağlığı geliştirmek ve yiyecek seçimlerimizin neden
olduğu ekolojik ayakizlerini azalmak için etsiz pazartesi
hareketini benimsedi. Şimdilerde insanları haftaya sağlıklı,
çevreye duyarlı etsiz alternatiflerle bir başlangıç yapmaları
için cesaretlendirecek bilgiler ve tarifler sunuyorlar [9].
Sürdürülebilirlik
açısından bakıldığında ise, et tüketimini azaltmak için
yaygın bir destek bulunuyor [7,10]. İnsanların küçük bir kısmı
vejetaryen bir diyeti takip ederken, daha da azı tamamen vegan bir
diyetin prensiplerini benimsiyor. Ancak etsiz bir diyetin yeterliliği
ve böyle bir diyetten doğabilecek olası problemler üzerine
tartışmalar da, daha az et yemeği hedefleyen insan sayısındaki
artışla beraber gelebilir. Gelecek yiyecek güvenliği ve
sürdürülebilirliği konuları öne çıktıkça, bunlara da ilgi
göstermek gerekecek.
Kısmen ya da tamamen
vejetaryen diyetler ne kadar sağlıklı? Besin gereksinimlerini
karşılayabilirler mi? Hangi yönlerinin özel ilgiye ihtiyacı var?
Bu sayıdaki makaleler bu soruları ele alıyor ve vejetaryen ve
vegan diyetlerin sağlıklılığı ve yeterliliği hakkında kanıta
dayalı cevaplar sunuyor. Dahası, özel ilgi gerektiren alanların
altını çiziyorlar.
Etsiz diyetlerde
olabilecek muhtemel problemlerle ilgili algılara yer vermek
özellikle yararlı. Etsiz bir diyetin protein eksikliği anlamına
geleceğine dair korkular bir kenara bırakılabilir. Yeterli demir
ve çinko alımına dair endişeler önemli ama bunlar yüksek
miktarda et alımıyla özellikle de hem demiri alımıyla gelen
risklerle dengelenerek bu tartışma yapılmalı. Dünya Kanser
Araştırmaları Fonu, yüksek miktarda et tüketiminin kalınbağırsak
ve rektum kanserine neden olduğuyla ilgili ikna edici kanıtları
gözden geçiriyor [11]. İlyostomi (bağırsakta delik açma)
çalışmaları tarafından da doğrulanan mekanizmalardan birine
göre [12] haem demiri kanserojen N-nitroz bileşiklerinin oluşumuna
neden oluyor.
Vücudun çeşitli
diyetler dahilinde aldığı demir, çinko ve diğer mineralleri emme
gücünü değiştirebilme kabiliyeti geçmişte iyi bir şekilde ele
alınmamıştı. Önceki öneriler, sadece tek bir yemekle ilgili
emilim çalışmalarını değerlendirdiği için durumu açıklığa
kavuşturmaktan uzaktı [13].
Önemli vitamin B12 ve
ayrıca uzun zincirli omega-3 yağ asidi ile ilgili geçerli
endişeler ve çözümler de önemli. Bu sayıda bunlara da yer
verilmesi, yiyecek endüstrisinde, yiyecek üretimi konusunda yeni
fikirler için ilham verici olabilir.
Beslenme karmaşık bir
bilim ve açıklığa kavuşturulması gereken pek çok şey var.
Besin örüntüleri kimi belirli yiyeceklerin alımından daha önemli
olabilir [13]. Bitkisel besinler yüzlerce koruyucu etmen
içeriyorlar. Daha bitkisel ağırlıklı beslenmeyi öneren bir
diyetin olumlu yanları, et tüketiminin yan etkilerinden çok daha
önemli olabilir. Ancak şunu da not etmek gerekiyor ki, sağlıklı
Akdeniz ve Asya diyet örüntüleri birçok bitkisel besini
içermelerinin yanı sıra, batı-tarzı diyettekinden daha az et ve
çok işlemden geçmiş yiyecek ve içecek içeriyor [14]. Ayrıca
damak zevkinize de hitap ediyor ve bu sayıdaki her makalenin sadece
besin değerleriyle ilgili soruları cevaplamakla kalmayıp, bitkisel
besinlerin çeşitli seçeneklerini vurgulaması daha da güzel.
Herkes vejetaryen olmak
istemiyor, herkesin vejetaryen olmasına da gerek yok ancak ete olan
bağımlılığımızı azaltmak hem bizim hem de gezegenimizin
sağlığı için faydalı. Bitkisel besinlere dayalı diyetler
geleceğe giden yol olmaya aday.
Out for Beyond olarak bu yazının sonuna kısa bir not düşmeyi uygun bulduk: Beslenme tercihleri elbette günümüz gıda sisteminin değişmesinde önemli bir yere sahip. Fakat toplumsal olarak insanların gelir ve giderlerini, yaptıkları işler ve harcadıkları enerjiyi, kapitalizmin dayattığı hayat tarzını yadsımamak gerekiyor. Bütün bunlar birlikte düşünüldüğünde etli-etsiz yemek tercih olmaktan öte adeta sistemin dayattığı bir hal alıyor. Bu sorunun "sistemin sorunu" deyip geçilmeyerek kısa vadede çözülmesi, "insanların tercihi" deyip onları kendilerine mahkum etmekten başka çözümlerin üretilmesi açısından insan sağlığı, onurlu yaşama ve beslenme hakkının her türlü savunulması gerektiğini düşünüyoruz.
- McMichael A, Powles J, Butler C, Uauy R. Food, livestock production, energy, climate change and health. Lancet 2007; 370: 1253-1263.
- World Health Organization. Obesity and overweight. Fact sheet 311; March 2011http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs311/en/ (accessed Nov 2011).
- Food and Agriculture Organization of the United Nations. Economic and Social Development Department; September 2010. Global hunger declining but still unacceptably high. http://www.fao.org/docrep/012/al390e/al390e00.pdf (accessed Nov 2011).
- United Nations General Assembly. Prevention and control of non-communicable diseases. September 2011. http://www.un.org/en/ga/ncdmeeting2011 (accessed Nov 2011).
- Carlsson-Kanyama A, González AD. Potential contributions of food consumption patterns to climate change. Am J Clin Nutr 2009; 89 (Suppl): 1704S-1709S.
- Garnaut R. The Garnaut climate change review. 2008 Garnaut review. Canberra: Australian National University, 2008: 680. http://www.garnautreview.org.au/2008-review.html (accessed Nov 2011).
- Sofi F, Abbate R, Gensini GF, Casini A. Accruing evidence on benefits of adherence to the Mediterranean diet on health: an updated systematic review and meta-analysis. Am J Clin Nutr 2010; 92: 1189-1196.
- Cappelaere A. Survey results from Sodexo’s Meatless Monday initiative. Center for a liveable future website: 9 Apr 2012.http://www.livablefutureblog.com/2012/04/survey-results-sodexo-meatless-monday(accessed Apr 2012).
- Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health. The Johns Hopkins Healthy Monday Project. Eating for the future. Meatess Monday.http://www.jhsph.edu/clf/programs/eating/proj_meatless.html (accessed Nov 2011).
- Williams JE, Price RJ. Impacts of red meat production on biodiversity in Australia: a review and comparison with alternative protein production industries. Animal Prod Sci 2010; 50: 723-747.
- World Cancer Research Fund and American Institute for Cancer Research. Food, nutrition, physical activity, and the prevention of cancer: a global perspective.Washington, DC: WCRF, 2007.
- Kuhnle GG, Story GW, Reda T, et al. Diet-induced endogenous formation of nitroso compounds in the GI tract. Free Radic Biol Med 2007; 43: 1040-1047.
- Saunders AV, Craig WJ, Baines SK, Posen JS. Iron and vegetarian diets. MJA Open 2012; 1 Suppl 2: 11-16.
- Brunner EJ, Mosdøl A, Witte DR, et al. Dietary patterns and 15-y risks of major coronary events, diabetes, and mortality. Am J Clin Nutr 2008; 87: 1414-1421.
No comments:
Post a Comment